Եղիշե առաքյալի վանք

Մարտակերտի շրջան, գ. Մատաղիս

Սբ. Եղիշե Առաքյալի վանքը հայկական ամենահին վանքերից է: Դատելով Մ. Կաղանկատվացու հաղորդումներից, վանքը գտնվել է հնագույն սրբավայրում և նախքան Թադևոս Առաքյալի աշակերտ Եղիշեի նահատակվելը և այստեղ թաղվելը սրբավայրը կոչվել է Ներսմիհրի սուրբ ուխտ: Համաձայն պատմիչ Մովսես Կաղանկատվացու V դարի երկրորդ կեսին Արևելից կողմանց հայոց արքա Վաչագան Բարեպաշտ արքան ձեռք բերեց Եղիշե Առաքյալի մասունքները, տեղափոխեց դրանք Արցախ, թաղեց բարձր լեռան վրա և գերեզմանի վրա մատուռ -դամբարան կառուցեց, որտեղ էլ վախճանվելուց հետո թաղվել է: Քրիստոնեության ընդունումից հետո սրբավայրը դարձավ քրիստոնեական և կոչվեց Ջրվշտիկ` վանքի մոտ գտնվող Ջրվշտիկ ջրվեժի անունով: Եղիշե Առաքյալ վանքը եղել է կաթողիկոսանիստ, եպիսկոպոսարան, իսկ վերջին դարերում հայտնի էր իր հերոս վանականներով (Ավագ վարդապետ, Դալի Մահրասա):

Եղիշե Առաքյալ վանքային համալիրը կազմված է եկեղեցուց, գավթից, սեղանատնից, 7 մատուռներից, վանական և առաջնորդական շինություններից և մի շարք բնակելի ու տնտեսական նշանակություն ունեցող շինություններից, շրջափակված պարիսպներով: Վանքի գլխավոր եկեղեցին, որն իրենից ներկայացնում է թաղածածկ դահլիճ, կառուցվել է XII-XIII դդ.: Իր երկար պատմության ընթացքում եկեղեցին բազմիցս վերակառուցվել է, ինչի մասին վկայում են քարակառույցում օգտագործված ավելի հին քարեր, որոնց վրա պահպանվել են արխաիկ ճարտարապետական էլեմենտներ: Եկեղեցին ունի երկու մուտք` հարավից և արևմուտքից: 1284թ. կառուցվել է եկեղեցու գավիթը` ընդհանուր ճարտարապետությանը համապատասխան: Գավիթը քառակուսի դահլիճ է, երկու քանդակազարդ սյուներով: Ըստ դռան բարավորի վրայի արձանագրության, այն կառուցվել է 1264 թվականին, Խաչատուր շինարարի կողմից: Տանիքին 1323թ. կառուցվել է քառասյուն զանգաշտարակը:

1286թ. Վաչագան Բարեպաշտի գերեզմանի վրա վանահայր Սիմեոնը կառուցել է եկեղեցի: Գլխավոր եկեղեցու երկու կողմում գտնվում են մատուռներ` երեքը հարավային մասում և չորսը հյուսիսային, որոնք միաժամանակ ծառայել են նաև որպես դամբարաններ: Վանքի հարավային մասում են գտնվում խցերը և սեղանատունը: Նրանց շարքում իր ճարտարապետությամբ առանձնանում է վանահորը պատկանող երկհարկանի շինությունը (1552թ.): XVI դարում վանքը պարսպապատվել է, կառուցվել են երկու կամարակապ դարպասները: Վանքի շուրջ սփռված են բազմաթիվ հուշարձաններ, խաչքարեր և գերեզմանաքարեր, որոնք թվագրվում են XIII-XVIIIդդ.:

Միջնադարում Եղիշե Առաքյալ վանքը եղել է Արցախի մշակույթի և դպրության կենտրոն: Այստեղ պահվել են բազմաթիվ ձեռագրեր, կրոնական և աշխարհիկ փաստաթղթեր, եկեղեցական սպասք: 1899 թվականին գտնվել են վանքի VII-VIII դարերի բրոզե բուրվառները, որոնցից մեկը զարդարված է Տերունական սրբապատկերով: Բուրվառները նվիրաբերվել են Էջմիածնի Մայր տաճարի թանգարանին:

XVIII դ. վանքը հայ ազատագրական պայքարի կենտրոններից մեկն էր: Այդ ժամանակաշրջանում մեծ համբավ է ունեցել վանքի միաբան, քաջակորով Ավագ վարդապետը, իսկ մենաստանը վայելել է Արցախի մելիքների հոգածությունը, որոնցից գահերեց, Ջրաբերդի Մելիք Ադամի աճյունը ամփոփվել է Ջրվշտիկ վանքի բակում, Սուրբ Եղիշե առաքյալ եկեղեցու մոտ:

Ժողովրդական ավանդազրույցը Վաչագան թագավորի և Անահիտ թագուհու անունների հետ է կապում Ջրվշտիկ վանքի արևմտյան կողմում գտնվող աղբյուրը, իսկ վանքի բակի խաչաքանդակ տապանքարը համարվում է Անահիտի գերեզմանը:

Վանքի շրջակայքում պահպանվել են մեծ թվով հուշարձաններ, հատկապես խաչքարեր, տապանաքարեր, որոնց արձանագրությունները վկայում են XIII և հետագա դարերի իրադարձությունների մասին: