Թեմի համառոտ պատմությունը
Քրիստոնեության մուտքը Հայաստան աշխարհ սկսվել է դեռևս I դարից և տարածվելով ողջ երկրում հասել է Հայոց Արևելյան կողմանքը, ուր տարածված էր պատմական Հայաստանի տասներորդ նահանգը՝ Արցախը: Հենց Արցախի սահմանագծին՝ Արտազում էլ նահատակվեց քրիստոնեությունը Հայաստանում տարածելու համար եկած Թադեոս առաքյալը: Առաքյալի նահատակման լուրը Երուսաղեմ է հասցնում նրա աշակերտներից մեկը՝ Եղիշեն, որը ստանալով իր ձեռնադրումը վերադառնում է ետ և շարունակում է իր ուսուցչի կիսատ թողած գործը Աղվանից աշխարհում: Շուտով Թադեոսի բախտին է արժանանում նաև Եղիշեն: Սակայն II-III դդ. Արցախում առկայծող քրիստոնեության լույսը չի մարում, այլ բռնկվում է նոր ուժով՝ շնորհիվ Գրիգոր Լուսավորչի ձեռամբ տեղի ունեցած Հայոց Դարձի:
Կեսարիայից վերադառնալուց հետո Գրիգոր Լուսավորիչը սկսում է եկեղեցիներ հիմնել Հայոց աշխարհի տարբեր վայրերում: Դրանցից մեկը IV դարում նա հիմնում է Ամարասում՝ հիմք դնելով Աղվանքի Հայոց թեմին:
Եվ իրավամբ Արցախի թեմը համարվում է Հայոց Աղվանից եկեղեցու իրավահաջորդը:
Ինչպես նշում է Փավստոս Բուզանդը, այնքան մեծ է եղել Գրիգոր Լուսավորչի հմայքը, որ Աղվանից իշխանավորները՝ գալով Տրդատ Մեծի մոտ, իրենց համար եպիսկոպոս են խնդրում նրա թոռանը՝ տասնհինգամյա Գրիգորիսին: Վերջինս էլ ավարտելով Ամարասի վանքի շինարարությունը, իր քարոզչության մեջ հասնում է մեծ հաջողությունների: Այսպես Ամարասը դառնում է առաջնորդանիստ, իսկ Գրիգորիսը՝ առաջին եպիսկոպոս:
338թ., Մազքթաց Սանեսան Արշակունի թագավորի հրամանով Գրիգորիսը սպանվում է: Հավատավոր ժողովուրդը նրա աճյունը տեղափոխում և թաղում է Ամարասի վանքում:
Շուտով քրիստոնեությունը պետական կրոն է հռչակվում նաև Հայոց Աղվանքում: Այն խթան է հանդիսանում, որ տեղացի Բենիամինի օգնությամբ Մեսրոպ Մաշտոցը ստեղծի նաև աղվանից գրերը, իսկ առաջին հայկական դպրոցներից մեկը հիմնի հենց Ամարասի վանքում:
Աղվանից եկեղեցու ժամասացության լեզուն եղել է հայերենը, իսկ եպիսկոպոսները ձեռնադրվել են Հայոց կաթողիկոսների կողմից: Եպիսկոպոսության կենտրոնը մնում է Ամարաս բնակավայրը:
Ավարայրին հաջորդած տարիներին Հայաստանում ծավալված բռնությունների ալիքը հասնում է մինչև Արցախ: Սակայն 484թ. կնքված Նվարսակի հաշտության պայմանագրով, ստանալով որոշակի վարչական ինքնուրույնություն Հայաստանը ստանում է քրիստոնեությունն ազատորեն դավանելու իրավունք: Նույնը ստանում է նաև նորաստեղծ Աղվանից մարզպանությունը, որի սահմաններում, անջատվելով անդրկուրյան մնացած տարածքներից, Արցախ-Ուտիքը կազմում է վարչական մի ինքնուրույնություն՝ Վաչագան թագավորի գլխավորությամբ: Այդ տարիներին բռնությամբ մոգությունն ընդունած Վաչագան թագավորը վերստին ընդունելով քրիստոնեությունը, Արցախ աշխարհում արմատախիլ է անում տարածվող աղանդները և տարվա օրերի թվով 365 եկեղեցիներ է կառուցում:
Պարսկական տիրապետության տարիներին Աղվանից եկեղեցուն հովանավորում են Սասանյանները՝ նպատակ ունենալով այն զերծ պահել բյուզանդական քաղկեդոնական եկեղեցու ազդեցությունից: Հակաքաղկեդոնական շարժման ղեկավարը դարձյալ մնում է Հայոց եկեղեցին:
503թ. հրավիրված Դվինի ժողովում Աղվանից եկեղեցին ընդունեց Քրիստոսի միաբնակությունը, իսկ 551 թվականին Դվինում հրավիրված հաջորդ ժողովում Հայոց եկեղեցու հետ Աղվանից եկեղեցին վերջնականապես հեռացավ բյուզանդական եկեղեցուց:
Այդ ժամանակից Աղվանից եկեղեցին դարձավ Հայոց նվիրապետական աթոռներից մեկը:
Վահան Մամիկոնյանի մարզպանության շրջանում, ձևավորվող նոր վարչաքաղաքաական իրավիճակը թելադրում էր աղվանից երկրում ունենալ առանձին կաթողիկոսություն, քանի որ Հայոց կաթողիկոսների համար դժվար էր հսկել Աղվանից թեմերն առանձին-առանձին: Այդ պայմաններում անհրաժեշտություն առաջացավ ստեղծելու Աղվանից կաթողիկոս տիտղոսը, որը և կոչվեց «Կաթողիկոս Աղվանից, Լփնաց և Չողա»:
552թ. Աղվանից եկեղեցու կենտրոնն Ամարասից տեղափոխվում է Աղվանքի նորակառույց մայրաքաղաք Պարտավ: Եկեղեցու գահակալը դառնում է Աբասը (552-596թթ.): Ստեղծվում են նոր առաջնորդություններ Պարտավում, Չողում, Լփնիքում, Կապաղակում, Ամարասում, Հաշուում, Տաղձանքում, Շաքիում, Մեծարանից և Գլխո վանքերում: Այս բոլոր առաջնորդություններն ենթարկվում էին Հայոց Կաթողիկոսին և նրանց առաջնորդները ձեռնադրվում էին վերջինիս կողմից:
591-626 թթ. քաղկեդոնությունը սկսում է նորից ուժեղանալ: Նրան է միանում վրաց եկեղեցին (609թ.): Սակայն հայ-աղվանական հոգևորականությունը մնում է իր սկզբունքներին հավատարիմ և շարունակում է կատաղի պայքար ծավալել բյուզանդական հոգևոր գերիշխանության դեմ:
Արաբական արշավանքները վերջ դրեցին քաղկեդոնության ծավալմանը և Աղվանից եկեղեցին շարունակեց մնալ Էջմիածնի հովանավորության ներքո՝ որպես Հայոց եկեղեցու նվիրապետական աթոռներից մեկը: Այդ ընթացքում Աղվանից եկեղեցու առաջնորդները երբեմն նախագահում էին Հայոց հայրապետների ընտրությունների առթիվ հրավիրված ազգային եկեղեցական ժողովներին:
11-րդ դարում Աղվանից եկեղեցու կենտրոնը Պարտավից տեղափոխվում է Տրտու գետի ափին գտնվող Բերդակուռ ամառանոցը, իսկ 12-րդ դարում՝ Փառիսոսի թագավորության Միափոր գավառի Խամշի վանքը:
Գանձասարի վանքը Գործող իր ծաղկմանն է հասնում 13-րդ դարում: 1216-38թթ. Ներքին Խաչենի Հասան Ջալալ-Դոլի իշխանը հին եկեղեցու տեղում կառոուցում է նոր՝ Սբ. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցին, ի պատիվ նրա սուրբ մասունքների, մասնավորապես, նրա գլխի ձեռք բերման: Ստեղծվում է Արցախ աշխարհի նոր առաջնորդություն, որի հեղինակությունը, սկսած 1240թ.–ից, սկսում է արագորեն բարձրանալ և 15-րդ դարի վերջին Աղվանից եպիսկոպոսության կենտրոնը տեղափոխվում է Գանձասար: Այդ ժամանակից սկսած Աղվանից կաթողիկոսությունը սկսում է կոչվել Գանձասարի կաթողիկոսություն: Նրա գահակալները հաջորդաբար սկսում են դառնալ Հասան-Ջալալյանները: Կաթողիկոսությունը շարունակում է մնալ Էջմիածնի կաթողիկոսության բաղկացուցիչ մասը:
Կաթողիկոսանիստ դառնալու հետ միասին Գանձասարի վանքը դառնում է Արցախի մելիքությունների հոգևոր ու քաղաքական կենտրոնը, իսկ Եսայի Հասան-Ջալալյանցն այդ պայքարի գաղափարախոսներից ու եռանդուն կազմակերպիչներից մեկն էր, որը 1701թ. այնտեղ հրավիրում է գաղտնի ժողով, որտեղից Իսրայել Օրին, Արցախը Պարսկաստանի իսլամական լծից ազատելու համար, օգնության հարցով մեկնում է Եվրոպա և Ռուսաստան: 17-րդ դարի կեսից մինչև 19-րդ դարը Գանձասարի կաթողիկոսները Խաչենի Երից Մանկանց վանքում ունեին իրենց հակաթոռը:
1813թ. Արցախի նահանգը միացվեց Ռուսաստանին: Գյուլիստանի պայմանագրի կնքման ժամանակ Արցախ աշխարհում և Ուտիքում գործում էին 1311 եկեղեցի ու վանք: Այդ թվականին Արցախ աշխարհ ասելով ընկալում էին Մեծ Հայքի Արցախ և Ուտիք նահանգները, որոնք ըստ 7-րդ դարի «Աշխարհացույցի» ունեցել են 22843կմ2 տարածք, որից Արցախի նահանգը կազմել է 11528կմ2, իսկ Ուտիքը՝ 11315 կմ2: Այս հաշվով յուրաքանչյուր 17 կմ2 ընկել է 1 վանք կամ եկեղեցի:
1815թ. ցարական կառավարության հրամանով Գանձասարի կաթողիկոսությունը վերացվեց և ստեղծվեց միտրոպոլիտություն: Նրա ենթակա մարզերում և գավառներում ստեղծվեցին նվիրապետական տեսակետից Էջմիածնի կաթողիկոսությանն ենթակա երեք առաջնորդական թեմեր (Արցախի, Գանձակի և Շամախու):
Արցախի թեմի մեջ մտան Վարանդա, Խաչեն, Դիզակ, Բերդաձոր, Ջրաբերդ, Գյուլիստան, Լանքարան, Շաքի, Կապաղակ, Հաջի, Խենի, Կամբեճան և Արաշ գավառները:
Թեմի առաջին միտրոպոլիտետ հռչակվեց Սարգիս կաթողիկոսը, որը գահակալեց մինչև 1828թ.: Նրան հաջորդեց իր եղբորորդին, Հասան-Ջալալյան տոհմի ներկայացուցիչ Բաղդասարը, որը պատմությանը հայտնի է որպես եռանդուն մշակութային գործիչ:
1836թ. մարտի 11-ի ցարական հրամանագրով, որը պատմության մեջ հայտնի է «Պոլոժենիե» անվամբ, ռուսական տիրապետության տակ գտնվող տարածքներում գործող Հայկական եկեղեցին բաժանվում է վեց թեմերի, որոնց մեջ հինգերորդը Արցախի թեմն էր:
Արցախի թեմը գոյատևեց մինչև 1930թ., երբ խորհրդային իշխանության համաձայնությունը ստացած Ադրբեջանը փակեց այն:
Շուրջ կես դար Արցախի հողի վրա լռեցին Հայ եկեղեցու զանգերը: Փակվեցին բոլոր եկեղեցիներն ու վանքերը: Նրանց մի զգալի մասը ենթարկվեց ավերածությունների:
Սակայն Արցախի հավատավոր ժողովուրդը չհամակերպվեց այդ բռնություններին և 1988թ. ժայթքեց Ղարաբաղյան հուժկու շարժումը: Զարթոնք ապրեց նաև հոգևոր կյանքը:
Եվ ահա 1989թ. Արցախ աշխարհում վերականգնվեց Հայ Առաքելական Սուրբ եկեղեցու Արցախի թեմը: Թեմի ստեղծման կոնդակը ստորագրեց Ամենայն Հայոց Վազգեն Ա կաթողիկոսը: Որպես թեմի հոգևոր տարածք հաստատվեց 1836թ. թեմի ունեցած տարածքը:
Վերականգնված թեմի հոգևոր առաջնորդ նշանակվեց եռանդուն հոգևորական գործիչ Պարգև եպիսկոպոս Մարտիրոսյանը:
Նորաստեղծ թեմի հոգևոր գործունեությունը ստանձնեցին Միքայել վարդապետ Աջապահյանը, Վրթանես վարդապետ Աբրահամյանը, Թադեոս քահանա Գևորգյանը, Մկրտիչ քահանա Թովմասյանը:
Կրկին սկսեց գործել Գանձասարի վանքը: 1989թ. հոկտեմբերի 1-ին Գանձասարի Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ տաճարում երկարատև ընդմիջումից հետո տեղի ունեցավ կիրակնօրյա պատարագ, որը մատուցեց Արցախի թեմի առաջնորդ Պարգև եպիսկոպոս Մարտիրոսյանը:
Անցած տարիները նոր թափ հաղորդեցին Արցախի հոգևոր կյանքին: Թեմի հոգևոր դասը, Առաջնորդի ղեկավարությամբ, մասնակցեց և ոգեշնչեց ազատագրական պայքարի ելած հայ զինվորներին և Արցախի հողի վրա ստեղծվեց նոր Ազատ ու Անկախ Լեռնային Ղարաբաղի հանրապետությունը:
Ազատագրական պայքարում իրենց կյանքը զոհաբերեցին Ռաֆայել սարկավագ Խաչատրյանը, դպիր Արմեն Թովմասյանը, թեմի վարորդ Գուրգեն Արզումանյանը:
Սկսվեց մոռացության մատնված վանքերի ու եկեղեցիների վերաբացումը, նորերի կառուցումը:
1992թ. մայիսի 8-ին հայ զինվորը մտավ հինավուրց Շուշի, ազատագրեց քաղաքը ադրբեջանական դաժան լծից և Արցախի ժողովուրդն այն հռչակեց իր հոգևոր կենտրոն: Վերականգնվեց ու նորից օծվեց Շուշիի Սուրբ Ամենափրկիչ Մայր տաճարը՝ Ղազանչեցոց եկեղեցին:
30 տարվա ընթացքում թեմի տարածքում կառուցվել և վերանորոգվել են 93 վանքեր, եկեղեցիներ ու մատուռներ: Վերաբացումից ի վեր թեմը հրատարակել և վերահրատարակել է շուրջ 100 գիրք: Ստեփանակերտի Սբ.Աստվածածին տաճարի օծման արարողությամբ ազդարարվեց թեմի վերաբացման 30-ամյակի տոնակատարությունների սկիզբը: Այն օծվեց Սբ. Աստվածածնի Ավետման տոնին՝ 2019թ. ապրիլի 7-ին: Մայր Տաճարի անդրանիկ պատարագը մատուցեց Ազգիս Վեհափառ Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը: Արցախի թեմն իր վերաբացման օրվանից մշտապես եղել է Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսների՝ լուսահոգի Վազգեն Ա-ի, բարեհիշատակ Գարեգին Ա-ի և Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ-ի հատուկ ուշադրության, խնամքի ու հոգածության ներքո:
Արցախի թեմը իր հոգևոր առաքելության հետ զուգահեռ մշտապես ուշադրություն է դարձրել նաև մեր ժողովրդի անվտանգային հարցերին, սոցիալական վիճակի բարելավմանը և հնարավորինս օգտագործել է իր պոտենցիալը` աշխարհասփյուռ մեր հայությանը հրավիրելով մասնակից դառնալու հայրենաշինության սրբազան գործին։ Թեմի անմիջական ջանքերով ԱՀ բանակը համլրվել են անհրաժեշտ նորագույն տեխնոլոգիաներով և բազմաթիվ այլ միջոցներով։ Արցախյան բոլոր պատերազների ընթացքում էլ Արցախի թեմը եղել է ազգային մե պայքարի կիզակետում և վերջին պատերազմի ընթացքին ևս իր ժողովրդի նման կրել բազմաթիվ նեղություններ և զրկանքներ։ Բազմաթիվ գործող եկեղեցիներ, հնագույն վանքեր ու սրբավայրեր խլվել են իր իրական տիրոջից և մատնվել անարգանքի ու ավերման։ Բայց ինչպես Քրիստոսին խաչելով չարը չկարողացավ սպանել կյանքը, այդպես էլ այս բազմաթիվ զրկանքներն ու վերքերը չկարողացան հեռացնել Արցախի թեմին իր Քրիստոսահիմն առաքելությունից։ Այսօր, չնայած մեծ կորուստներին, Հայ Առաքելական եկեղեցու Արցախի Թեմը նորից կյանք է առել և ունի մեծ կամք ու տեսիլք` նորից արարելու։ Արցախի թեմի նորանշանակ Առաջնորդ Տեր Վրթանես եպիսկոպոս Աբրահամյանը բազմաթիվ նոր ծրագրերով նոր իմաստ և որակ է հաղորդել թեմի գործունեությանը և փորձում է մեր ժողովրդի հոգևոր կյանքում ավելիով ներկա լինել և հետպատերազմյան շրջանում Աստծո թարգմանը լինել Արցախցիների կյանքում։
