Դադիվանք

Շահումյանի շրջան, գ. Դադիվանք

Ղարաբաղի և Մռավի լեռնաշղթաների միջև, Տրտու գետի ձախ ափին, անտառապատ փոքրիկ բլրի վրա, եղել է Արցախի հնագույն սրբավայրերից մեկը: Ժամանակին այստեղ եղել է Խութ բնակավայրը: Ըստ ավանդության, դեռևս I դարում, քրիստոնեություն տարածելու նպատակով այստեղ է գալիս Սբ. Թադեոս առաքյալի աշակերտներից մեկը՝ Դադին: Այստեղ նա նահատակվում է: Հետագայում նրա գերեզմանի վրա կառուցվում է վանք, որն ի պատիվ նրա կոչվում է Դադիվանք, իսկ ըստ տեղանքի՝ Խութավանք: V դարում այն դառնում է եպիսկոպոսանիստ, միջնադարյան Հայաստանի նշանավոր հոգևոր և մշակութային կենտրոններից մեկը: Վանքային համալիրը բազմիցս ենթարկվել է օտարների հարձակումներին, կողոպտվել ու ավերվել պարսիկների, արաբների, սելջուկների ու թուրքերի կողմից: Արաբական արշավանքների ժամանակ ավերված Դադիվանքը շուտով վերականգնվում է և սելջուկների արշավանքի ժամանակ կատարում է ամրոցի դեր: Վանքի վրա կատարված հաճախակի հարձակումները պատճառ են դառնում, որ շրջակա գյուղերի բնակիչները աստիճանաբար հեռանան այս վայրերից և վանքը հայտնվում է լքյալ վիճակում:

Դադիվանքի տարածքում գտնվող խաչքարերն ու որմնագիր արձանագրությունները

XIX դարում այդպես է տեսնում վանքը Սարգիս եպիսկոպոս Ջալալյանցը: Համալիրի ներկայիս պահպանված շինությունները XII-XIII դարերի կառույցներ են: Նրա կազմի մեջ մտնող Կաթողիկեն 1212 թվին կառուցել է Հաթերքի մեծ իշխան Վախթանգի կինը՝ Արզուխաթունը: Զանգակատան խորշում վանքի առաջնորդ Աթանասը կանգնեցրել է երկու հոյակապ խաչքարեր: Կաթողիկեին կից է գավիթ ունեցող երկրորդ եկեղեցին: Համալիրի հյուսիսային մասում XIII դարում կառուցվում է նոր եկեղեցի: Հարավային մասում՝ Հասան Մեծի փոքր եկեղեցին է (1182): Վանքն ունի օժանդակ շինություններ՝ սեղանատուն, ժամատուն (1224), հյուրատուն, միաբանության խցեր, ձիթհան, գրատուն և այլ սենյակներ: Վանքը հարուստ է խաչքարերով, նուրբ քանդակներով, արձանագրություններով: Տաճարին բնորոշ են հայկական մոնումենտալ քանդակագործությունն ու որմնանկարչությունը: Տաճարի արևմտյան կողմում գավիթն է, որն ըստ արձանագրության 1241 թվին կառուցել է Սմբատը: Համալիրի արևմտյան մասում, XIII դարի երկրորդ կեսին, Դոփյանց Սարգիս եպիսկոպոսի ջանքերով կառուցված երկհարկանի զանգակատունն է: Ժամատունը, որը կառուցել է Գրիգոր եպիսկոպոսը, բաղկացած է դահլիճներից: Վանքի հարավային մասում Հասան-Ջալալի ապարանքն է: Այստեղ կան շատ մատուռներ, որոնք ունեն արժեքավոր արձանագրություններ, խաչքարեր: Դադիվանքի տարածքում եղած խաչքարերն իրոք կարելի է համարել հայոց խաչքարային արվեստի լավագույն նմուշներ: Վանքի խցերից մեկը Գրքի քարանձավն է: Այն գտնվում է Տրտու գետի ափին: XIX դարում պատահաբար հայտնաբերված քարանձավը որպես գաղտնարան է ծառայել գրքերի պահպանման համար: